بیماری گموز مرکبات که عامل اصلی آن قارچی به نام فیتوفتورا است یکی از عوامل خسارت در مرکبات به شمار می‌رود. این بیماری به نام‌های مختلفی از جمله انگومک و اوزوئی نیز شناخته می‌شود. عامل این بیماری شبه قارچ‌هایی هستند، که در اکثر نقاط دنیا باعث ایجاد خسارت در مرکبات می‌شوند. در اکثر مناطق ایران که مرکبات کشت می‌شود، هر دو شبه قارچ از طریق طوقه، ریشه بافت‌های آلوده و خاک اطراف درختان مبتلا به بیماری گموز می‌گردند.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
تاریخچه بیماری گموز مرکبات
این بیماری اولین بار در سال ۱۶۴۶ گزارش شده و از آن زمان تا کنون از فرانسه، ایتالیا، کشور‌های حاشیه دریای مدیترانه، آفریقای جنوبی، استرالیا، آمریکا، کوبا، پاراگوئه، برزیل، پرتوریکو و مکزیک نیز گزارش شده است.
بیماری گموز در ایران:
اولین گزارش از بیماری گموز مرکبات در ایران مربوط به سال ۱۳۴۸ در خوزستان و تنکابن می‌باشد.
نشانه‌های بیماری گموز مرکبات
نشانه‌های اولیه بیماری گموز مرکبات به صورت لکه‌های کوچک آب سوخته و قهوه‌ای رنگ روی پوست در ناحیه طوقه درخت بوجود می‌آید. افزایش تدریجی لکه‌ها به طرف قسمت‌های بالایی و پایینی گیاه، باعث قهوه‌ای شدن پوست درخت، ایجاد شکاف‌های عمودی در پوست و در نهایت خروج صمغ می‌گردد.
یکی از نشانه‌های بارز این بیماری خروج صمغ از طوقه درخت می‌باشد. میزان برون‌ریزی صمغ در ارقام مختلف مرکبات، متفاوت است.
صمغ ناشی از بیماری گموز که به رنگ نارنجی مایل به قرمز است از ناحیه‌ی بالای طوقه گیاه خارج می‌گردد و طی زمان سفت شده و روی پوست گیاه باقی می‌ماند.
از نشانه‌های دیگر این بیماری، پوسیدگی و سیاه شدن ریشه‌ها، پوسیدگی قهوه‌ای برگ‌ها و میوه‌های نزدیک به سطح خاک می‌باشد.
بارندگی‌های شدید و برخورد قطرات باران با سطح خاک باعث پراکنده شدن بیمارگر‌ها و انتقال آن‌ها به میوه و برگ‌های پایینی می‌شود. این نوع آلودگی ممکن است در ساقه و گل نیز مشاهده شود.
خسارت بیماری گموز مرکبات
آلودگی در ناحیه ریشه، موجب کاهش قدرت جذب آب و مواد غذایی و آلودگی طوقه و ساقه، باعث تخریب سیستم آوند‌های آبکش و کاهش میزان انتقال شیره پرورده در درختان بیمار می‌شود. غالبا پوسیدگی طوقه باعث ضعف عمومی، زردی و ریزش برگ‌ها و سرخشکیدگی شاخه‌ها و زوال ناگهانی گیاه می‌گردد. پوسیدگی طوقه و ریشه همچنین باعث می‌شوند که گیاه در فصل غیرمعمول گلدهی داشته و برگ‌ها ریزش نمایند. ظاهراً بروز این نشانه‌ها به دلیل ایجاد اختلال هورمونی در درختان بیمار است.
عوامل موثر بر آلودگی و شیوع بیماری گموز مرکبات
نقش دما در شیوع بیماری گموز مرکبات
شبه قارچ فیتوفتورا در مناطق نیمه گرمسیری و در فصل‌هایی که هوا خنک است فعال می‌شود.
شرایط خاک
گونه‌های فیتوفتورا در خاک‌های رسی و سنگین بیشتر از خاک‌های شنی و سبک فعالیت دارند، زیرا خاک‌های رسی مقدار و مدت زمان بیشتری رطوبت را در خود نگهداری می‌نمایند، وجود رطوبت برای فعالیت این بیمارگر‌ها بسیار ضروری است. همچنین فشردگی خاک سبب تشدید فعالیت این بیماری می‌گردد.
تاثیر نحوه آبیاری در انتشار بیماری گموز مرکبات
اکثر باغ‌های مرکبات با سیستم آبیاری تحت فشار و بصورت قطره‌ای آبیاری می‌شوند، ولی محل نصب قطره چکان‌ها و مقدار آب اطراف طوقه درختان مرکبات، بصورتی است که رطوبت به میزان بسیار زیاد و به مدت طولانی در نزدیکی طوقه درخت وجود دارد. وجود رطوبت زیاد از جمله عوامی است که باعث رشد و تکثیر زیاد این بیماری می‌گردد. وجود یک دوره خشکی در اطراف طوقه و ریشه درخت باعث می‌شود که فعالیت قارچ بشدت کاهش یابد.
متأسفانه در برخی از باغات کشور، خاک را تا ارتفاع ۳۰ سانتیمتری روی طوقه آورده، با خیس شدن این خاک و تماس آن با طوقه‌ی درخت سبب انتشار آلودگی و فعالیت بیشتر این بیماری می‌گردد.
تاثیر انتخاب نهال در انتشار بیماری گموز مرکبات
یکی از عوامل بسیار موثر در بروز بیماری گموز مرکبات، انتقال آن همراه با نهال است. نهال‌های خریداری شده توسط باغدار ممکن است از مکانی تهیه گردند که فاقد گواهی سلامت بوده و همچنین ناقل بیماری گموز نیز باشند.
روش مدیریت بیماری گموز مرکبات:
انتخاب نهال مناسب:
پایه نارنج 3 برگ نسبت به بیماری گموز بسیار مقاوم است. پایه های نارنج درختانی با تاج مناسب ایجاد نموده و کیفیت میوه آن ها نیز مطلوب است. همچنین مقاومت نارنج به سرما، پوسیدگی طوقه و ریشه و اسیدیته بالای خاک زیاد است. لذا پیشنهاد می گردد که در هنگام احداث باغات جدید از نهال های پیوندی روی پایه نارنج همراه با گواهی سلامت استفاده گردد.
شیوه صحیح کاشت نهال:
ضروری است که در هنگام کاشت نهال این نکات رعایت گردند:
الف: ارتفاع محل پیوندک حدود ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر بالاتر از سطح خاک باشد.
ب: از تجمع خاک و کود‌های آلی در اطراف طوقه درخت خودداری شود.
ج: بهتر است نهال کمی بالاتر از زمین و روی پشته کاشته شود.
د: در هنگام کاشت از زخم کردن طوقه و ریشه اصلی خودداری شود.
ه: پس از کاشت نهال، از تماس مستقیم آب با طوقه خودداری و طوقه را تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر از سطح خاک، بوسیله خمیر بوردو بپوشانید.
اصلاح شیوه آبیاری:
میزان رطوبت خاک و سیستم آبیاری بر جمعیت گونه های فیتوفترا نقش اساسی دارند. لذا پیشنهاد می گردد از تجمع خاک در اطراف طوقه جدا خودداری و یک حالت جوی و پشته ای در فاصله حدود 20 سانتیمتری طوقه و بوسیله خاک ایجاد گردد. این عمل از تماس خاک و آب با طوقه جلوگیری و از پیشرفت بیماری ممانعت بعمل می آورد. همچنین به تغییر محل قطره چکان ها و تنظیم دور آبیاری به نحوی که اطراف طوقه درخت دارای تناوب خشکی و رطوبت باشد، اقدام گردد.
مبارزه شیمیایی:
در صورت مشاهده بیماری گموز روی درخت، لازم است عملیات زیر صورت پذیرد:
۱- خاک دور طوقه و روی ریشه‌های اصلی را کنار بزنید و از نفوذ آب به این قسمت جلوگیری کرده تا فعالیت عامل بیماری کاهش یابد.
۲- درخت بیمار را بصورت جداگانه آبیاری نمایید تا آبی که به درخت بیمار برخورد کرده به درخت سالم منتقل نگردد.
۳- در صورتی که قسمت‌های زیادی از تنه درخت به بیماری مبتلا گردیده باشد، لازم است پوست قسمت‌های آلوده به همراه ۲ سانتی‌متر از قسمت سالم درخت برداشته و محل تراشیده شده را با محلول یک درصد پرمنگنات پتاسیم یا مخلوط بردوفیکس و چسب باغبانی پوشش دهید.
۴- در صورتی که درختی در اثر بیماری از بین رفته باشد، لازم است آن را از خاک خارج و بطور کامل سوزانده شود. خاک اطراف این در ختان را باید به شعاع ۱/۵ متر با محلول سمی مانند متام سدیم ضدعفونی نمود.